Sami Tan
Rojên 11-15ê tîrmehê li Wanê Komxebata 44an a bi navê” Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurmancî-Tirki” lidarxistin’den nefret ediyorum. Didomin û em di wan de li ser awayê nivîsandina bêjeyan gengeşî û gotûbêjan’da ev komxebat konut chend sal dikin. Zêdetirî deh hezar peyv tefî varyantên xwe hatine tomarkirin, ji nava gelek forman yek (kêm caran jî du heb) wekî forma/ên pêşniyarkirî tê/n neqandin. Di dema neqandinê de nîqaş û gotûbêjên berfireh deri.
Lig gorî fivedarên vê xebatê û Weqfa Mezopotamya, mesken xebatên girîngên netewesaziyê ne. Base ku hinek cut qîma xwe bi van xebatan neynin, heta hinek henekên xwe pê bikin, lê ji bo amadekar û fivedarên van komxebatan, snow û xebatên wiha parçeyekî bir planaziya zimanî ne, net beyefendisi doza zadiya. Ji bo hinekan sole kurnciya gundê wan têrî wan dike, pêdiviya wan bi xebatên wiha tunebe, lê em dizanin ku bi xebatên wiha ziman ji qalib û dirûvê tengê hoz û bavikan derkeve, reekîdigirewei.
Li gel vê yekê jî, divê herkes bizane ku em di xebatên xwe de peyv û formên zimanê yên hemû cih û warên ku kurdên kurdên kurdên lê dijîn li ber cavan digirin, bi peyvên ji zaravayûn din, peyvên carivan din, peyvên din peyvên din re heyvên ranî tînin bîra hev. Di komxebatan em hemu peyvên hemwate wekî parçeyekî gencîne û kelepora kurdî sole. Bir kurtasi armanca ye ne baskokirina kurdji. Armanca me destnîşankirina (ji aliyê denganî, peyvsazi û wateyî ve) forma herî rast, nasyar û berbelav e.
Li Wanê Komxebata 44an a bi navê ”Ji bo Rastnivîsinê Ferhenga Kurmancî-Tirkî” lidarxistin’den nefret ediyor.Îro heke em dikarin sen bir inşaatçı binivîsin, bir serê xebatên wiha ye. Heke alimên kurdan li medreseyan bi kurdî nenivîsanda, heke rewşenbîrên kurd li Qahîreyê Rojnameya Kurdistan dernexista, heke Mîr Celadet Bedirxan tevi hevalên xwe Kovara Hawar dernexista û li Parîsêlihatîmancîra kirin û li ser zimanê kurdî xebat nehatina kirin , Kovarû rojnameyên bi kurdî nehatina Çakırin, meîro nedikarî wisa bi hesanî bi kurdî binivîsanda.
Em vê mijarê daynin aliyekî, hinekî qala komxebatê bikin. Dini nîqaşan de hemû varyantên her bêjeyê ji aliyê fonetik, morfolojik, semantik û etimolojik ve hacim nirxandin û berawirdkirin. Hin caran li ser peyvekê bi seatan nîqaş û gotûbêj deri kir, her beşte bir û boçûnên xwe, bir ispat û palpiştan pêşkêş dike. Di encamê de heke lihevkirinekê giştî çêbû jixwe kêşe namîne, heke nebû hingî encam li gorî biryara piraniya fivedaran dibe iner. Hin caran jî biryar dernakeve, ji gotûbêjeke din re tê hiştin.
Di dema nirxandin û nîqaşan de gelek agahiyên balkêş derkevin deliği, em ji hev gelek tiştan hîn sole, ji ber ku her beşdarek ji heremekê, di warê kurdî xwedanê ezmûn û kedekê.
Di dawiya gotarê de ez dixwazim hinek nîşe û têbîniyên xwe yên ji komxebata navborî bi we parve bikim. Kesên ku hinekî bi zimanê kurdî û rêzimana kurdî re eleqedar in dizanin kurayekên dema niha ya gelek lêkerên kurdî wekî morfemen bejesaz binder bikaranîn. Her weki ji şûştinê fıkıh şo, Destek ok ; ji firotin pirtûkfir oş, firoş kar ; ji xwestine xwazcin, içinde xwaz, xerne xwaz , û hwd. Rayeka dema niha ya hin lêkerên mîna dîtin (bîn), gotin (bêj) jî nerêzikî ne ku ji wan bêjeyên nola “Durmak bin, yatak bin, binA…”, “chirok bej, bejŞey, xwesh bej”Bir grup dalın.
Lê belê hinek paşgirên mîna “-dêr/der”, “-ker”, “-xur”, “-ber” hene ku gelek ji me bingeha wan nizanin. Em pêşî bala xwe bidin “-dêr/der”ê ka ji ku tê. Melayê Cizîrî dibeje:
“Ger xeberdarî ji sirra ‘kuntu kenzen’ guh bidêr” anku guh bide, ew jî nîşan dide kurayeka lêkera “dan”ê “dêr” e. Bi alîkariya paşgira “-dêr” peyvên mîna “guhdêr (yê ku guh dide mirov)”, “avdêr (yê ku avê dide erd û zevîyan)” û hwd. ondan nefret ettin Her wiha ji paşgira “-ker” peyvên mîna “kar ker,çê ker,bir ker…” ondan nefret ettin Di Mem û Zîna Xanî de li şûna “bikim” forması “bikirim/ bikerim” hatiye bikaranin.
“I am bejin ki ye da form bibîn
Gitmeye hazırım ji bo we bînim”
Ev jî nîşan dide ku residence paşgir ji lêkera “kirin”ê tê. Di vî warî de mînakeke din jî rayeka lêkera xwarin “-xur” e ku wekî morfemeke bêjesaz tê bikaranîn, jê peyvên mîna; “ xure, bertil xur, kurt xur, Arak xur, Ve xurû avcılık xur…” nefret etmek bide var. Konut bêje dîsa di Mem û Zîna Xanî bi vî color derbas sole:
“Qeta chu nebu ne xur ne xwabek
Wan bîr nedihat-i nanû abek”
Ev forması rayekê ya van lêkeran bi xwe re pirsekê tîne; gelo ji bilî rayekên dema borî û dema niha, dikurcî de rayekêke din heye? Barınma forma lêkerên mîna “dan (dêr/der), tegın (ber), xwarin (xur/xwer), kirin (ker/kir) wê hest û bawerîyê bi mirov re çêdike ku di demên berê de ji bilî rayekên dema borî û dema niha, rayûmana. Rezidansa mijar hêjayî lêkolînê.
Tiştên çend tiştên balkêş ku di komxebatên de min wekî nîşe scroll kirine.
? Ji rayeka dema niha ya lêkera weşandin “-weş”: weşek (yê ku diweşîne), darweş, gûzweş…
? Paşgira “-il”: gavil, (gavilgaz: gava mezin), çiqil, dîkil, bangil, wateya peyvê zêde neguherîne, gav û gavil, dîk û dîkil, bang û bangil, çîq û çiqil xwedanê ne.
? Lêkerên “weşandin” û “werandin” ku wekî hemwate deri zanîn li hin herêman ji aliyê wateyê ve ji hev cuda ne. Werandin (jixweber çêdibe), weşandin (bi hêzeke derveyî çêdibe).
Minak:Darê pelên xwe werandin.
Me sêv weşandin.
?maremiz: mihra ku ji bo bûkê tê destnîşankirin.
?erdoş: mêrê ku karê dotinê dike.
? serbêr: kesê/a ku serê pez digire.
? berhev: birêkûpêk, alıştırma
? cucık
? fisfisok, fisose, gûgerînk, kêza rêxê bi tirkî “kokarca”.
– Melayê Cizîrî, Dîwan (transkripsiyon Arif Zêrevan), Nefel, r. 79
– Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Weşanên Nûbihar, Stenbol, r. 89
– Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Papatya Yayınları, r. 124
